4.3. Eleştirel düşünme ve sorgulama

Hızla değişen dünyamızda, bilgiye erişimin kolaylaşması, doğru bilgi ile yanlış bilgi arasındaki farkı ayırt etme gerekliliğini ortaya koymuştur. Bu bağlamda, eleştirel düşünme ve sorgulama becerileri, sadece akademik başarıları değil, aynı zamanda sosyal yaşamı, kariyeri ve gelecekteki hedefleri de şekillendirebilir, daha bilinçli bir birey olma yolunda önemli adımlar atmayı sağlar.

Eleştirel Düşünme Nedir? 

Eleştirel düşünme, bilgi ve deneyimleri değerlendirme, analiz etme, sorunları belirleme ve çözüm yolları geliştirme sürecidir. Bu düşünme biçimi, olayları yüzeysel olarak değil, derinlemesine inceleyerek farklı açılardan değerlendirmeyi gerektirir. Bilgiyi objektif bir şekilde analiz etme, farklı bakış açılarını değerlendirme ve kendi sonuçlarınızı oluşturma becerisidir. Bilgiyi ezberlemek veya tekrarlamaktan ziyade, bilginin nasıl sunulduğunu anlama, önyargıları tanımlama, altı dolu sağlam yargılarda bulunma ve çıktılar üretmeyi kapsar. Kısacası, fikirler arasındaki mantıksal bağlantıları anlayarak net ve akla yatkın şekilde düşünme yeteneğidir. Bu, varsayımları sorgulamayı, alternatif bakış açılarını dikkate almayı ve yeni bilgilere açık olmayı gerektirir. Eleştirel düşünürler, bilginin pasif alıcıları değil, aktif olarak bilgiyle meşgul olan, onu düşünceli bir şekilde anlamaya, değerlendirmeye ve uygulamaya çalışan bireylerdir.

Eleştirel Düşünmenin Temel Bileşenleri:

Analiz: Bilgiyi parçalara ayırmak ve her bir parçayı değerlendirmek.

Değerlendirme: Elde edilen verilerin doğruluğunu, güvenilirliğini ve geçerliliğini sorgulamak.

Yorumlama: Bilgiyi anlamlı hale getirmek ve mantıklı sonuçlar çıkarmak.

Argümanları Tanımlama ve Analiz Etme: Bir argümanı bileşenlerine ayırabilmek, güçlü ve zayıf yönlerini değerlendirebilmek ve birbiriyle nasıl ilişkili olduklarını anlamak.

Kanıtları Değerlendirme: Kanıtların güvenilir ve ilgili olup olmadığını belirleyebilmek.

Çoklu Perspektifleri Dikkate Alma: Olayları farklı bakış açılarından görmek, farklı önyargıların farkında olmak ve bunları göz önünde bulundurmak.

Sağlam Yargılarda Bulunma: Kanıtları karşılaştırarak akıl ve mantığa dayalı bir sonuca varabilmek.

Güçlü İçgörü: Kendi düşünceniz ve bunun önyargılar veya varsayımlardan nasıl etkilenmiş olabileceği hakkında düşünebilme yeteneği.

Tutarsızlıkları ve Yaygın Hataları Tespit Etme: Muhakeme süreçlerindeki yanlışları görebilme.

Sorunları Sistematik Bir Şekilde Çözme: Problemleri düzenli ve adımlarla ele alma.

Fikirlerin Alaka Düzeyini ve Önemini Belirleme: Bir fikrin ne kadar ilgili veya önemli olduğunu anlayabilme.

Kendi İnanç ve Değerlerinin Gerekçeleri Üzerine Düşünme: Kişinin kendi düşünce süreçlerini sorgulayabilmesi.

Eleştirel Düşünme Neden Önemlidir? Eleştirel düşünme, günümüz dünyasında karmaşık bilgileri anlamak ve doğru ile yanlış bilgiyi ayırt etmek için kritik bir yetenektir.

• Daha İyi Kararlar Almanıza Yardımcı Olur: Duygulardan, önyargılardan veya yanlış bilgilerden etkilenme olasılığını azaltır. Farklı seçeneklerin artılarını ve eksilerini tartarak bilinçli seçimler yapmayı sağlar.
• Sorunları Daha Etkili Çözmenizi Sağlar: Bir sorunun temel nedenini belirlemeye ve yaratıcı çözümler geliştirmeye yardımcı olur.
• Derin Anlayış ve Kalıcı Bilgi Edinimini Sağlar: Bilgiyi sadece öğrenmekle yetinmemek, aynı zamanda sorgulamak daha kalıcı bir bilgi edinimini sağlar.
• Kritik Bakış Açısı Geliştirir: Yüzeysel düşünmeden kaçınarak, konuları ve olayları farklı açılardan görmeyi sağlar.
• Özgüveni Artırır: Düşünceleri ifade etme yeteneğini güçlendirir.
• Entelektüel Hünerin Bir İşaretidir: Kendiniz için düşünebilme, varsayımları sorgulayabilme ve sorunlara kendi çözümlerinizi üretebilme becerisi kazandırır.
• Yaşam Boyu Öğrenme İçin Gereklidir: Varsayımları sorgulamaya, yeni fikirleri keşfetmeye ve dünyaya ilişkin kendi anlayışınızı geliştirmeye olanak tanır.
• Yanlış Bilgi ve Propagandayı Tespit Etmenize Yardımcı Olur: Manipülasyona karşı daha dirençli olmayı sağlar.
• Daha İyi Bir Vatandaş Olmanıza Yardımcı Olur: Siyasi adayları, politikaları ve haberleri değerlendirmeye, önemli konular hakkında anlamlı tartışmalara katılmaya olanak tanır.
• 21. Yüzyıl Becerilerinden Biridir: Özellikle eğitim kurumlarında, öğrencilerin bu çağın ve geleceğin zorluklarıyla başa çıkabilmeleri ve başarılı olabilmeleri için kritik bir beceridir.

Sorgulama Nedir ve Eleştirel Düşünme ile İlişkisi:

Sorgulama, mevcut bilgi veya durumları eleştirerek ve sorgulayarak daha derin bir anlayışa ulaşma sürecidir. Sadece bilgi almakla kalmayıp, bu bilgiyi sorgulamak, daha sağlam bir düşünce yapısı oluşturmayı sağlar. Eleştirel düşünme, sorgulama ile iç içedir; çünkü sorgulama olmadan eleştirel düşünme tam anlamıyla gerçekleşemez.

• Sokratik Yöntem: Eleştirel düşünmenin tarihi, sorgulamanın önemini yücelten Sokrates’e dayanır. Sokrates, doğa yerine insan ve toplumu araştırma konusu yaparak diyalog, ironi ve özel bir sorgulama tekniği geliştirmiştir. Otoritelerin sunduğu her fikrin sorgulanarak kabul edilmesi veya reddedilmesi gerektiğini savunmuştur. Sorgulanmamış yaşamın yaşanmaya değmeyeceğini belirtmiştir.
• Düşünceyi Sorgulama: Sokratik sorgulamanın amacı genellikle düşünceyi sorgulamaktır, düşünce sahibini değil. Bir mesele veya o konuyla ilgili bilgi düzeylerini belirlemeye veya bir kavramı ya da düşünce çizgisini analiz etmeye yardımcı olur.
• Entelektüel Alçakgönüllülük: Sokratik sorgulama, öğrencilerin bilmedikleri veya anlamadıkları şeyleri anlamalarına ve entelektüel açıdan alçakgönüllülük geliştirmelerine yardımcı olur. Bu, kişinin her şeyi bilmediğini ve başkalarının düşüncelerine ve bilgilerine ihtiyaç duyduğunu kabul etmesidir.
• Özgürleştirici Rol: Eleştirel düşünme ve sokratik sorgulama, insanları dogmalardan ve kişilerin veya ideolojilerin kölesi olmaktan kurtararak özgürleştirir. Sürekli sorgulayan bir zihin yapısı, bireyin içsel bir huzura erişmesini sağlar, çünkü her an fikirlerini ve inançlarını tartışmaya açabilir.

Eleştirel Düşünme ve Sorgulama Süreci ve Geliştirme İpuçları: 

Eleştirel düşünme, bir dizi adımdan oluşan sistemli bir süreçtir ve geliştirilmesi için çeşitli pratikler önerilir:

1. Bilgi Toplama: 

• Güvenilir Kaynaklar: Bilgiyi edinirken kitaplar, akademik dergiler ve uzman görüşleri gibi güvenilir kaynaklardan yararlanmak bilginin kalitesini artırır.
• Gözlem: Günlük yaşamda etrafınızdaki durumları gözlemlemek ve notlar almak önemlidir.

2. Soru Sorma:

• Açık Sorular: “Neden bu şekilde düşünüyorsunuz?”, “Bu bilgi nereden geliyor?” gibi açık uçlu sorular, derinlemesine düşünmeyi teşvik eder.
• Kapalı Sorular: “Bu bilgi doğru mu?” gibi evet-hayır cevapları gerektiren sorular, belirli bir konuyu netleştirmek için yararlıdır.
• Kritik Sorular Geliştirme: Bir konu hakkında çeşitli ve etkili sorular geliştirmek. Örneğin, “Amacımız tam olarak nedir?”, “Yorumu destekleyen bilgi nedir?”, “Bu sonuca nasıl varıldı?”, “Alternatif bir makul sonuç olabilir mi?”, “Kullanılan ana fikir nedir?”, “Hangi varsayımlar yapılıyor?”, “İma edilenler nelerdir?”, “Başka bir bakış açısı olabilir mi?” gibi sorular sormak.

3. Analiz ve Değerlendirme:

• Veri Yorumlama: Toplanan bilgileri değerlendirerek hangi bilgilerin geçerli olduğunu belirlemek.
• Kaynakları Eleştirme: Bilgilerin kaynağını ve yazarın uzmanlık alanını sorgulayarak, elde edilen verilerin güvenilirliğini analiz etmek.

4. Sonuç Çıkarma:

• Kendi Görüşlerini Oluşturma: İlgilenilen konu hakkında kendi görüşlerini oluşturmak ve bunu mantıklı bir temele oturtmak.
• Alternatif Çözüm Yolları: Her durumda alternatif çözüm yollarını değerlendirmek ve en uygununu seçmek.

Becerileri Geliştirmek İçin İpuçları ve Uygulamalar:

• Düzenli Okuma Alışkanlığı: Farklı konularda kitaplar, makaleler ve bilimsel dergiler okuyarak bilgi dağarcığınızı genişletin.
• Açık Fikirli Olma: Başkalarının bakış açılarını dinleyerek düşüncelerinizi geliştirin. Farklı kültür ve görüşlerden insanların düşüncelerine değer verin. Yeni fikirleri dikkatlice değerlendirin.
• Tartışma ve Fikir Alışverişi: Kulüpler, sınıf tartışmaları veya sosyal medya platformları gibi ortamlarda kendi düşüncelerinizi paylaşın. Başkalarından gelen eleştirileri bir öğrenme fırsatı olarak görün.
• Günlük Hayatta Uygulama: Medya tüketiminde ve arkadaş çevrenizden duyduğunuz bilgileri eleştirel bir gözle değerlendirerek doğruluğunu sorgulayın.
• Eğitimde Uygulama: Proje çalışmalarında grup halinde eleştirel düşünme becerilerini uygulayın. Düşünce haritaları oluşturarak konuları derinlemesine inceleyin.
• Mantık Oyunları ve Bulmacalar: Mantıksal akıl yürütme becerilerini geliştirmek için mantık bulmacaları veya matematiksel problemler çözün.
• Zihin Haritaları ve Rol Oynama: Problem çözümü için alternatif öneriler geliştirmede zihin haritaları kullanın ve problem durumlarını rol yaparak çözümler üretin.
• Karar Matrisleri: Farklı seçenekleri değerlendirerek karar matrisleri oluşturmayı öğrenin ve en iyi seçeneği tartışın.
• Eylem Planı Oluşturma: Belirli bir çözüm önerisini uygulamak için adımlar, zaman dilimleri ve sorumluluklar içeren eylem planları hazırlayın.
• Sonuç Değerlendirmesi: Uygulanan çözüm sonrası sonuçları değerlendirerek iyileştirme alanlarını keşfedin.

Unutmayın ki eleştirel düşünme, hayatımızın her alanında bize fayda sağlayabilecek yaşam boyu sürecek bir beceridir. Bu becerileri geliştirmek için zaman ayırarak daha bilgili, daha etkili sorun çözücüler ve daha açık fikirli bireyler haline gelebiliriz

04.3. Gençler İçin Eleştirel Düşünme ve Sorgulama – Mehmet KÖŞK